Нэгэн үе тоо толгой нь ихэд цөөрсөн монгол банхар сүүлийн үед үржин өсөж, цус нь цэвэршин, бие даасан үүлдэр хэмээн хүлээн зөвшөөрөгдөөд байгаа билээ. Чиг.мн цахим сонин энэ удаад Монголын уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуй, монгол соёл, ялгарлын салшгүй нэг хэсэг болсон монгол банхрыг өсгөж үржүүлэх замаар ховордсон амьтдыг хамгаалах үйлсэд өөрийн хувь нэмрээ оруулж яваа Т.Батбаатар хэмээх эрхмийг уншигч тантай уулзуулж байна. Түүний гүйцэтгэх захирлаар нь ажилладаг “Монгол банхар төсөл” ТББ монгол банхрыг хамгаалах, өсгөж үржүүлэн малчдад хүргэх замаар ховордсон араатан амьтдыг хамгаалдаг юм.

Чоно хамгаалах санаа монгол банхрыг аврах сэжим болсон нь

Ярилцлагын эхэнд дурдсанчлан, эдний ТББ монгол банхар өсгөн үржүүлдэг боловч гол зорилго нь чоно, ирвэс зэрэг ховордсон араатан амьтдыг хамгаалах явдал юм. Энэхүү зорилгоо монгол банхарыг өсгөн үржүүлж мал сүргийг хамгаалах тун ч өвөрмөц аргаар хэрэгжүүлж буй. Энэ аргыг сонгох болсон шалтгаан нь ч тун сонирхолтой. Б.Батбаатар бид хоёрын ярианы гол сэдэв энэ байв.

-Та манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

“Монгол банхар төсөл” ТББ-ын гүйцэтгэх захирлаар ажилладаг. Манай төсөл анх АНУ-ын иргэн Брюс Элфстрём гэдэг хүний санаачилгаар 2014 онд байгуулагдаж, Монголд одоог хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байна. Монгол банхрыг үржүүлж өсгөөд ирвэс, чононд малаа алдаад байгаа малчдад хүргэж өгдөг.

-Танай төсөл Монгол банхар гэдэг нэртэй ч гол зорилго нь чоно, ирвэс зэрэг ховордсон амьтдыг хамгаалах юм байна. Төсөл санаачлагч тань анх энэ санааг яаж олсон юм бол?

-Манай төслийг санаачлагч Брюс Элфстрём дэлхийн олон орноор явж үзсэн аялагч хүн л дээ. Монгол оронд олон удаа ирж, олон газраар аялсан. Ийм аялалуудынх нь нэгний үеэр,2004 оны намар оройхон Дундговь аймагт аялж яваад нэг айлд хоноглотол шөнө малд нь хангай ороод нэлээд олныг "бөндийлгөчихгүй" юу. Малаа хядуулсан айлын эзэн маргааш өглөө нь хүүгээ ойр хавийнхаа айлууд руу гүйлгэж, ав зохион байгуулаад баахан чоно агнаж л дээ. Мань хүн үндсэн мэргэжил нь биологич хүн байсан учраас энэ явдлаас улбаалаад чоно гэдэг амьтны талаар судалж үзтэл ховор амьтан болж таарсан. Манайд л элбэг болохоос тархалтын хүрээ нь үлэмж хумигдаж байгаа, CITES-ын I хавсралтад багтдаг юм шүү дээ. Ингээд Монголын чоныг яаж хамгаалах вэ гэж бодож эхэлсэн гэдэг юм. Бодож бодож, чонын гол дайсан нь малчид юм байна, мал сүргийг чонын довтолгооноос хамгаалах замаар чоныг малчдаас хамгаалж болох юм  байна гэдэг гаргалгаа хийсэн.

-Малчдыг монгол банхартай болгочихвол чоноос хамгаалаад, малчид чононд дайсагнахаа больж, чоно хамгаалагдах юм гэсэн гаргалгаа гаргасан байх нь?

-Эхэндээ яг ч монгол банхар гээгүй. Гаднаас том хүчирхэг үүлдэр оруулж ирье гэж бодож байсан юм билээ. Малыг хоточ нохойгоор хамгаалдаг туршлага зөвхөн Монголынх биш шүү дээ. Дэлхийн олон оронд байдаг. Тэгээд чонын өөдөөс хуцчих хэмжээний хүчирхэг, том, зоригтой нохой хайж байтал Монголын газар нутаг дээр хэлбэржсэн, дээр хэлсэн бүх шалгуурыг хангасан хүчирхэг үүлдэр манайд өөрт байна гэдгийг олж мэдээд сонгож авсан гэдэг.

-Тэр үед монгол банхрын олдоц хэр байсан бэ?

-Эхлээд нохойнуудаа сонгож авсан. Генетикийн судалгаа хийж, их ч удаан хайсан гэдэг. Нохой үзээд л айлуудаар яваад байсан байгаа юм. Ингээд цуглуулж авсан нохойнуудаа 2014 оноос үржүүлж, 2015 оноос байршуулсан. Би 2015 онд энэ төсөлд нэгдсэн.

-Бараг анхнаас нь ажилласан юм байна?

-Намайг ирэхэд эхэлчихсэн байсан л даа. Үржүүлгийн төв маань эхлээд Гачууртад байснаа сүүлд Хустай руу нүүсэн. “Ундны усны эх үүсвэр дээр нохой үржүүлээд байна” гэдэг хэл ам гарсан юм.

-Тэр цагаас хойш зургаан жил өнгөрчээ. Өнгөрсөн хугацаанд ямар ажил амжуулав. Банхар өсгөж чоно хамгаалах санаа зөв байсныг баталж чадсан уу?

-Миний хувьд, эхний ээлжинд монгол банхар малыг чоноос хамгаалах чадвартай эсэхийг тогтоохыг зорьж ажилласан. 2015 оноос эхлээд их хурдан, 2017 он гэхэд ерөнхий дүр зураг гарч ирсэн л дээ. 2015, 2016 онд байршуулсан ноход тухайн айлынхаа малыг чонод идүүлэхээ больж, хамгаалах бүрэн чадвартай гэдэг нь харагдсан. Банхар авсан айлууд “Манайх банхартай болсноосоо хойш малаа чонод идүүлсэнгүй ээ. Хотноосоо ч идүүлсэнгүй, бэлчээр дээрээс ч идүүлсэнгүй” гэсэн мэдээлэл өгч эхэлсэн. Энэ бол манай төсөл амжилттай хэрэгжсэний баталгаа бөгөөд дараагийн шат руу орох эхлэл байсан гэж хэлж болно.

-Дараагийн шат гэдгээ дэлгэрүүлэхгүй юу. Одоо ямар төсөл хэрэгжүүлж байгаа вэ?

-Байгаль орчны яам, НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Даян дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн санхүүжилтээр ирвэс хамгаалах төсөл хэрэгжүүлж байна. Ерөнхийдөө чоно хамгаалах төсөл амжилттай болсон нь дараагийн шатны төсөл эхлүүлэхэд нөлөөлсөн гэж хэлж болно. Манайх ирвэсийн өндөр нягтшилтай бүс нутагт өмнө нь ажиллаж үзээгүй. Өмнөговийн Ноён суманд байгаа хэдэн айл л ирвэстэйгээ их ойрхон байсан. Хүрэн ханын хэц, Эрдэнэ хайрхан зэрэг уулын ойролцоо буусан айлууд л даа. Гэхдээ ирвэсэнд төдийлөн олон малаа алдаад байдаггүй. Харин одоо хэрэгжиж байгаа хамтарсан төслийн сонгож авсан байршлууд бол жилдээ л 20-30 малаа ирвэсэнд бариулдаг, ирвэсийн нягтаршил өндөртэй газар нутагладаг айлууд байгаа.

-Монгол банхар малыг ирвэс, чонын халдлагаас хамгаалдаг гэхээр, эдгээр араатныг дийлдэг гэсэн үг үү?

-Яах вэ, заавал тулалдаж ноцолдох нь ч юу юм. Хангалттай хүчирхэг хоёр нохой байж байвал чоно ч, ирвэс ч тэр болгон малд халдаж довтлоод байхгүй шүү дээ. Бага залуу амьтад л мэдэхгүй халдаж ирээд нохойд бариулах тохиолдол гардаг байх. Ийм тохиолдол гарлаа гэхэд, жишээ нь, хоточ банхар халдаж ирсэн ирвэс рүү дайрч довтлоод барилаа гэхэд боль гэсэн дохиог нь манайх зааж сургаад өгдөг.

Төслийн үр дүнг харахын тулд тодорхой хугацаа шаардлагатай. Магадгүй, жил, жил хагасын дараа “Монгол банхар ирвэсээс ч хамгаалч чадах юм байна” эсвэл “За ирвэсээс арай ч хамгаалж барахгүй юм байна” гэсэн үр дүнтэй сууж байх байх. Ямартай ч монгол банхар мал сүргийг чононы халдлагаас бол бүрэн хамгаалах чадвартай гэдгийг бид баталсан.

-Чонын тоо толгой хамгаалагдсан гэсэн үг биз дээ?

-Зөвхөн чоно гэж ойлгож болохгүй. Мал руу дайрдаг шилүүс, цармын бүргэд, үнэг гэх мэт өөр олон амьтны халдлагаас хамгаалж, малчдыг тухайн амьтадтай дайсагнахаас сэргийлэн тоо толгойг нь хамгаалсан.Манайхны сонгож авсан олон байршил, тухайлбал Баянхонгорын айлууд шилүүсний тархац ихтэй газар нутаглаж байгаа. Цармын бүргэд ихтэй газар нутагладаг айлууд их гарзтай. Жилдээ 20-30 ишиг хурга шүүрүүлсэн айлууд ч байдаг. Нохой муутай айлын малыг үнэг хүртэл шоглочихдог. Тиймээс мал сүргийг энэ мэт олон амьтдын дайралтаас хамгаалж, цаад утгаараа өөрсдийг нь хамгаалсан. Мал хуйг нь идээгүй байхад малчдад тэдгээр амьтдыг алж хөнөөх сэдэл тэр бүр төрөхгүй шүү дээ.